Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 προβλήθηκε τότε ως μια μεγάλη νίκη της ελευθερίας. Μίλησαν για “θρίαμβο της δημοκρατίας”, για λαούς που απελευθερώθηκαν από τον ζυγό ενός αυταρχικού καθεστώτος. Η πραγματικότητα όμως ήταν διαφορετική. Πολύ διαφορετική. Δεν επρόκειτο για επανάσταση των λαών, αλλά για κατάρρευση ενός συστήματος που είχε σαπίσει από μέσα.

Ένα οικοδόμημα που έπεσε από το ίδιο του το βάρος

Η Σοβιετική Ένωση δεν διαλύθηκε εξαιτίας ξένης επίθεσης. Έπεσε από τα μέσα. Το οικονομικό της μοντέλο είχε φτάσει σε αδιέξοδο. Η κεντρικά ελεγχόμενη παραγωγή δεν μπορούσε να σταθεί σε έναν κόσμο που άλλαζε. Η τεχνολογική υστέρηση, η γραφειοκρατία και η διαφθορά είχαν πνίξει κάθε δυνατότητα εξέλιξης.

Η οικονομία δεν παρήγαγε πλούτο, παρήγαγε αναφορές. Το κράτος έδινε εντολές, αλλά η κοινωνία είχε πάψει να πιστεύει. Και όταν ένα σύστημα ζει μόνο για να συντηρεί την εικόνα του, είναι θέμα χρόνου να καταρρεύσει.

Ο Γκορμπατσόφ και η αρχή του τέλους

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, στις μέσες της δεκαετίας του ’80, προσπάθησε να δώσει ανάσα στο οικοδόμημα. Με την Περεστρόικα και τη Γκλάσνοστ ήθελε να εκσυγχρονίσει το σύστημα, όχι να το διαλύσει. Όμως οι αλλαγές αυτές άνοιξαν τον ασκό του Αιόλου.

Για πρώτη φορά οι πολίτες μπορούσαν να μιλήσουν ελεύθερα. Και όταν ο φόβος υποχώρησε, ξεχύθηκε στην επιφάνεια όλη η αγανάκτηση δεκαετιών. Οι δημοκρατίες της Ένωσης άρχισαν να ανακαλύπτουν ξανά τη δική τους φωνή. Και μαζί με τη φωνή ήρθε και η φιλοδοξία — των ελίτ, όχι μόνο των λαών.

Όταν ο εθνικισμός έγινε εργαλείο εξουσίας

Από τη Βαλτική μέχρι τον Καύκασο, ξύπνησαν εθνικές ταυτότητες που είχαν καταπιεστεί για χρόνια. Η Λιθουανία, η Λετονία και η Εσθονία μιλούσαν ήδη για ανεξαρτησία. Η Γεωργία, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν ζούσαν μέσα σε αλληλοσυγκρουόμενα εθνικά οράματα.

Πίσω όμως από τα συνθήματα για ελευθερία, υπήρχε και κάτι άλλο: η δίψα για εξουσία. Οι τοπικοί ηγέτες, πρώην γραμματείς του Κομμουνιστικού Κόμματος, αντιλήφθηκαν ότι μπορούσαν να γίνουν “πρόεδροι” νέων κρατών. Έτσι γεννήθηκε μια νέα τάξη πολιτικών — όχι ιδεολόγων, αλλά ευκαιριακών διαδόχων της εξουσίας.

Το πραξικόπημα του 1991 και η πτώση της σημαίας

Το καλοκαίρι του 1991, σκληροπυρηνικά στελέχη της Μόσχας προσπάθησαν να ανατρέψουν τον Γκορμπατσόφ. Ήθελαν να σώσουν την Ένωση. Τελικά, την αποτέλειωσαν.

Ο Μπόρις Γέλτσιν, πρόεδρος τότε της Ρωσίας, εκμεταλλεύτηκε την αποτυχία του πραξικοπήματος και πέρασε στην αντεπίθεση. Μέσα σε λίγους μήνες, οι δημοκρατίες αποσχίζονταν η μία μετά την άλλη. Τον Δεκέμβριο, υπογράφεται η Συμφωνία του Μπιαλοβέζα από Ρωσία, Ουκρανία και Λευκορωσία. Η ΕΣΣΔ παύει να υπάρχει.

Στις 25 Δεκεμβρίου 1991, η κόκκινη σημαία με το σφυροδρέπανο κατέβηκε από το Κρεμλίνο. Μαζί της κατέβηκε και ο μύθος μιας υπερδύναμης που έμοιαζε αθάνατη.

Η ανεξαρτησία που δεν ήταν ελευθερία

Οι πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες ανακηρύχθηκαν ανεξάρτητες, αλλά λίγες έγιναν πραγματικά ελεύθερες. Οι περισσότερες παρέμειναν οικονομικά δεμένες με τη Ρωσία, ενώ άλλες έπεσαν στη σφαίρα επιρροής της Δύσης.

Η δεκαετία του ’90 ήταν για όλους χρόνια χαοτικά: φτώχεια, εγκληματικότητα, πολιτική αβεβαιότητα. Στη Ρωσία, η κοινωνία διαλύθηκε κάτω από τον νεοφιλελευθερισμό της “μετάβασης”. Στις πρώην δημοκρατίες, ξεσπούσαν συγκρούσεις και πόλεμοι. Η “ανεξαρτησία” τους γράφτηκε με αίμα, όχι με πανηγύρια.

Ο ρόλος της Δύσης και το νέο πεδίο επιρροής

Για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Δύση, η διάλυση της ΕΣΣΔ ήταν η απόλυτη νίκη του Ψυχρού Πολέμου. Χωρίς να ρίξουν ούτε μια σφαίρα, είδαν τον αντίπαλο να καταρρέει. Από τότε ξεκίνησε η σταδιακή διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Οι πρώην σοβιετικές χώρες έγιναν πεδίο αντιπαράθεσης: άλλες κοιτούν στη Μόσχα, άλλες στις Βρυξέλλες. Κανείς όμως δεν μπορεί να πει πως βρήκαν πραγματική ανεξαρτησία. Μόνο νέα εξάρτηση — από άλλες δυνάμεις, άλλες πολιτικές και άλλους όρους.

Το αληθινό τέλος μιας εποχής

Η Σοβιετική Ένωση δεν έπεσε από τους λαούς της. Έπεσε γιατί είχε χάσει την ψυχή της. Δεν πίστευε πια σε τίποτα. Ο ιδεολογικός μηχανισμός είχε ξεφτίσει, η κοινωνία είχε κουραστεί, και η πίστη σε ένα “μεγάλο σκοπό” είχε αντικατασταθεί από τη ρουτίνα της επιβίωσης.

Η διάλυση ήταν αναπόφευκτη. Δεν ήταν θρίαμβος της ελευθερίας, αλλά τραγωδία ενός συστήματος που έλιωσε σιωπηλά, χωρίς μάχη.

Επίλογος

Τριάντα και πλέον χρόνια μετά, η σκιά της Σοβιετικής Ένωσης πλανάται ακόμη πάνω από την Ευρασία. Οι παλιές ισορροπίες δεν χάθηκαν ποτέ — απλώς άλλαξαν μορφή. Η ιστορία της δεν έκλεισε· απλώς γύρισε σε άλλη σελίδα.

Και αν υπάρχει ένα συμπέρασμα από εκείνη την εποχή, είναι αυτό: κανένα κράτος, όσο ισχυρό κι αν φαίνεται, δεν αντέχει όταν χάνει το νόημά του.