Το πεντάρτι: Το ταπεινό ψωμί της προσφοράς και της μνήμης

Ανάμεσα στα πολλά σύμβολα της ελληνικής λαϊκής και εκκλησιαστικής παράδοσης, λίγα έχουν τόσο βαθειά και αυθεντική σχέση με την καθημερινότητα και ταυτόχρονα με το ιερό, όσο το πεντάρτι. Ένα απλό ψωμί, φτιαγμένο με αλεύρι, νερό, αλάτι και προσευχή – και όμως φορτωμένο με νόημα, πίστη και μνήμη αιώνων.

Η λέξη «πεντάρτι» προέρχεται από τη συνήθεια των πιστών να προσφέρουν πέντε άρτους στην εκκλησία, ως ένδειξη ευχαριστίας, ικεσίας ή μνημόνευσης αγαπημένων προσώπων. Αυτή η πράξη ριζώνει στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες και συνδέεται με την ευαγγελική περικοπή του θαύματος του χορτασμού των πέντε χιλιάδων, όπου ο Χριστός ευλόγησε πέντε άρτους και δύο ιχθύες.

Στη βυζαντινή εποχή, αλλά και μέχρι και τα νεότερα χρόνια, το πεντάρτι ήταν μια υπόθεση της λαϊκής οικογένειας και της γυναικείας ευλάβειας. Η γιαγιά ή η μάνα του σπιτιού σηκωνόταν πολύ νωρίς το Σάββατο, πολλές φορές πριν χαράξει, άναβε το καντήλι, έκανε τον σταυρό της και ξεκινούσε το ζύμωμα με απόλυτη ευλάβεια, σχεδόν σαν να τελούσε μυστήριο. Δεν μιλούσε πολύ, δεν θορυβούσε – γιατί το πεντάρτι «δεν θέλει λόγια, θέλει πίστη», όπως έλεγαν οι παλιές γυναίκες.

Το πεντάρτι δεν ήταν ποτέ προϊόν εμπορίου. Δεν πουλιόταν, δεν αγοραζόταν – μόνο προσφερόταν. Και μόνο αυτή η λεπτομέρεια μαρτυρεί το πνεύμα του: είναι ψωμί αφιερωμένο, ψωμί ευχαριστίας και παρακλήσεως, ψωμί που γίνεται προσκομιδή στον ναό, και μετά Λειτουργία, και στο τέλος, ευλογία για όλους.

Πέρα όμως από τη θεολογική του σημασία, το πεντάρτι κουβαλά και μια άλλη διάσταση – κοινωνική, συλλογική και μνημονική. Σε αυτό αποτυπώνεται η ανάγκη του ανθρώπου να σταθεί μπροστά στον Θεό με κάτι χειροπιαστό, να προσφέρει ό,τι έχει, με απλότητα. Στους μικρούς τόπους της Ελλάδας, το πεντάρτι ήταν επίσης ένας τρόπος να συμμετέχει κανείς στη ζωή του χωριού ή της ενορίας: στις χαρές, στις λύπες, στα μνημόσυνα, στις παρακλήσεις, στις πανηγύρεις.

Και ίσως η πιο δυνατή πτυχή του είναι η μνήμη των ονομάτων. Το χαρτάκι με τα ονόματα των ζώντων και των κεκοιμημένων, που συνοδεύει το πεντάρτι, είναι μια σιωπηλή φωνή. Ένα παιδί που στέλνει το ψωμί της γιαγιάς με τη λίστα των ψυχών. Μια μάνα που θυμάται τον άντρα της. Ένας παππούς που γράφει «υπέρ υγείας των εγγονών». Το πεντάρτι είναι ψωμί για τις ψυχές – κι αυτό το καθιστά ανεκτίμητο.

Σήμερα, μέσα σε έναν κόσμο που αλλάζει με ιλιγγιώδη ταχύτητα, τέτοιες παραδόσεις μας ριζώνουν και μας ισορροπούν. Δεν είναι φολκλόρ ούτε ρομαντική ανάμνηση. Είναι έμπρακτη σχέση με την πίστη, την οικογένεια και την κοινότητα. Και όσο το πεντάρτι θα ζυμώνεται με πίστη και θα προσφέρεται με καρδιά, η Ελλάδα θα κρατά ακόμα κάτι από το φως της.